De Morgen : Empathie is een kernwoord voor een goede rechter

 

'Empathie is een kernwoord voor een goede rechter'

Annelies Laureyssens, de nieuwe opperrechter van Antwerpen

Annelies Laureyssens (45) is kersvers voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg van Antwerpen. De volgende vijf jaar staat ze aan het hoofd van de rechtbanken van Antwerpen, Turnhout en Mechelen. 'Zomaar straffen heeft geen zin.'

JAN STEVENS

LAUREYSSENS: 'ALS JE GEEN EMPATHIE HEBT EN MENSEN GEEN OPLOSSINGEN AANREIKT, WAT BEN JE ALS RECHTER DAN EIGENLIJK AAN HET DOEN?' © STEFAAN TEMMERMAN

Voorzitter Annelies Laureyssens houdt kantoor in het iconische Antwerpse gerechtsgebouw 'het Vlinderpaleis'. In een lade van haar nieuwe bureau bewaart ze een foto waarop ze als meisje van een jaar of tien poseert in de toga van een rechter. "Ik denk dat ik altijd rechter wou worden", lacht ze.

Vielen er al lijken uit de kast?

"Nee, ik trof geen puinhoop aan. Mijn voorganger Bart Willocx heeft best veel gerealiseerd. De Antwerpse rechtbank van eerste aanleg is de grootste in aantal dossiers, maar niet in aantal personeelsleden. We moesten ons dus altijd goed organiseren om alles te kunnen beredderen. Dat lukte aardig, want hier is geen gerechtelijke achterstand.

"Ik ben provinciaal voorzitter, wat wil zeggen dat ik de rechtbank van eerste aanleg van heel de provincie Antwerpen onder mijn bevoegdheid heb. In Antwerpen, Mechelen en Turnhout werken meer dan vierhonderd mensen. Dat is dus een behoorlijk grote onderneming."

Waarvan u nu de CEO bent?

"Voorzitter, CEO of schooldirecteur: noem me zoals u wil. (lacht) Rechtbankzittingen doe ik niet meer. Deze job is vooral managen en het werk voor iedereen zo aangenaam mogelijk maken. Tezelfdertijd stippel ik het beleid uit.

"Het overgrote deel van ons personeel, 73 procent, is vrouwelijk. Tot voor het aantreden van mezelf en de drie vrouwelijke afdelingsvoorzitters was 60 procent van de leiding in handen van mannen."

Wat voor effect zal die vrouwelijke 'machtsgreep' hebben op het Vlinderpaleis en de rechtbanken van Turnhout en Mechelen?

"Niet zo veel. Binnen justitie voelde ik me nooit in de eerste plaats vrouw, maar altijd magistraat, eerst als procureur en later als rechter. Ik had ook nooit het gevoel dat ik anders behandeld werd dan een man."

De leiding over deze rechtbank is van een totaal andere orde dan die over een familierechtbank zoals u eerder had?

"Dat is zeker waar, maar toch niet helemaal. (lacht) Hier in Antwerpen hebben we als familierechtbank het participatiemodel gecreëerd en op de sporen gezet. We verlegden de focus van het zuivere pleiten naar bemiddeling, onderhandeling en hulpverlening.

"Dat participatiemodel kun je ook toepassen in burgerlijke rechtszaken of in de jeugdrechtbank. Je probeert dan als rechter oplossingen op maat te vinden en neemt minder je toevlucht tot het repressieve.

"Ik erf gelukkig een rechtbank die al ver staat in medemenselijkheid, efficiëntie en effectiviteit. Dat laatste is essentieel, want wat voor nut heeft een vonnis als het zijn doel niet bereikt? In familiezaken wil je als rechter de strijd laten stoppen en rust creëren. Een rechter in strafzaken hoopt dat door zijn vonnis de maatschappij veiliger wordt, maar ook dat daders hun achterliggende problematiek, zoals verslaving, opgelost krijgen. Zomaar straffen heeft geen zin. Je wil niet dat een dader opnieuw de weg kwijtraakt."

Voor zogenaamd 'kleine criminelen' zijn gevangenissen vaak leerscholen in misdaad?

"Dat blijkt inderdaad uit alle onderzoek dat daarnaar gevoerd wordt. Pas op, soms is een gevangenisstraf de enige juiste mogelijkheid. Maar rechters in strafzaken moeten ook nagaan hoe iedereen het best vooruitgeholpen kan worden en hoe de maatschappij veiliger wordt. Met recidiverende daders is niemand gebaat."

Bezoeken rechters soms gevangenissen, zodat ze weten waar ze veroordeelden naartoe sturen?

"Zelden, al worden er wel bezoeken georganiseerd tijdens opleidingen. Ikzelf vind het heel belangrijk dat wij goed weten waar tot gevangenisstraf veroordeelde mensen terechtkomen."

Veel van onze overvolle gevangenissen zijn hellholes, denk maar aan de dagenlange foltering eerder dit jaar van een gedetineerde door zijn celgenoten in de gevangenis van Antwerpen.

"Dat was afschuwelijk. Het ergste van al is dat wij daar geen enkele rol in kunnen spelen. Ik kan niet aan onderzoeksrechters vragen om hun beleid aan te passen. Als zij vinden dat iemand écht in voorlopige hechtenis moet, of écht een dringend gevaar is voor de samenleving, kan ik niet tussenkomen met het verzoek dat toch maar niet te doen, 'want de gevangenissen zitten overvol'. Stel u voor dat we morgen een zedendelinquent of een gevaarlijke drugscrimineel lossen omdat er amper plaats voor hem is in een overvolle gevangenis. Wat als hij meteen daarna weer feiten pleegt? Rechters moeten de risico's kunnen afwegen, wat ook wil zeggen dat de uitvoerende macht ervoor moet zorgen dat wij weldoordachte beslissingen kunnen nemen."

Julie Van Espen werd op 4 mei 2019 verkracht en vermoord door Steve Bakelmans, een recidiverende zedendelinquent. In afwachting van zijn proces voor het hof van beroep was hij op vrije voeten gesteld. Beslissingen van magistraten hebben soms extreem zware gevolgen?

"Absoluut. Of het nu gaat over een zware strafbeslissing, of over het ontzetten uit de ouderlijke macht omdat het voor de kinderen te gevaarlijk is: elke beslissing die wij nemen, is een afweging, is nuance, diep nadenken en veel informatie vergaren. Heel soms gaat het mis.

"Wij zijn de eerste rechtbank van het land die een criminoloog heeft aangeworven die de onderzoeksrechters bijstaat. Hij legt zijn criminologische argumenten naast de juridische. Welke mogelijkheden zijn er nog? Zo proberen wij ons steentje bij te dragen in die zoektocht naar goede alternatieven, zodat niet iedereen in de gevangenis gestopt moet worden."

Moet er ook geen psycholoog bij?

"Weet u wat ik liefst zou willen? Een rechtbank die op alle vlakken interdisciplinair en multidisciplinair is. Met psychologen, sociologen, criminologen en pedagogen voor de jeugdrecht- en familierechtbank. In Italië zetelt de familierechter samen met een pedagoog. Natuurlijk moeten wij als juristen de wet toepassen, maar in mijn familierechtbank voelde ik me soms ook een halve psycholoog. Alleen ben ik daar niet goed genoeg voor opgeleid. Daarom ben ik ervan overtuigd dat onze oplossingen beter zullen worden als we er de expertise van anderen bij kunnen betrekken. Voorlopig mag dat dus niet."

Zolang er geen minister van Justitie is die initiatief neemt om sociologen, psychologen of andere hulpverleners bij de rechtbank te betrekken, hangt veel af van wie er toevallig voorzitter is?

"We proberen veel zelf te doen, ja. Maar de politiek nam ook initiatieven, hoor. Zo zijn er nu op correctioneel niveau opvolgkamers waar de justitiehuizen bij betrokken zijn en hulpverlening wordt ingeschakeld. Denk maar aan de drugsopvolgingskamers waar drugsverslaafde kleine dealers op de voet gevolgd worden tijdens hun afkicktraject."

Hoe divers is het personeel van het Vlinderpaleis? Zijn er rechters van kleur?

"Slechts één. Ook bij de rest van het personeel is er nog werk aan de winkel. Wij moeten een weerspiegeling worden van de maatschappij. Bij de rechtenstudenten is die weerspiegeling er steeds meer, net als in de advocatuur. Maar de magistratuur loopt achter; dat moet veranderen."

Uw vader was vrederechter in Boom. U kreeg 'recht spreken' met de paplepel mee?

"Vader werd vrederechter in 1986; ik was toen zeven. Een vrederechter is bemiddelaar en nabijheidsrechter. Met dat model groeide ik op. Dat is ook wat ik altijd als rechter heb nagestreefd. Van mijn vader leerde ik: als je geen empathie hebt en mensen geen oplossingen aanreikt, wat ben je als rechter dan eigenlijk aan het doen?"

Begin maart kwam aan het licht dat een advocaat-generaal die lid was van de Hoge Raad voor de Justitie, de opgave van het magistratenexamen vooraf had bezorgd aan een bevriend kandidaat. Dat was toch pijnlijk?

"Superpijnlijk. Met justitie willen we uitstralen dat we hard werken, integer en betrouwbaar zijn. Dan is er bijna niets ergers dan wat er toen gebeurde. Ik ken het dossier niet ten gronde, maar als echt vaststaat dat er gesjoemeld is, is dat een ramp voor justitie én voor de maatschappij."

De psychologische tests moeten ervoor zorgen dat psychopaten of narcisten geen rechter worden?

"Daar wordt zwaar op getest. Narcistische en psychopathische kenmerken zouden aan de oppervlakte moeten komen. Gelukkig heb ik dat hier nog niet gemerkt. Empathie is een kernwoord voor een goede rechter.

"Recht spreken is sowieso een job die niet in de koude kleren kruipt, of je nu jeugd-, familie- of strafrechter bent. De jeugd- en familierechtbank zijn emotionele kamers, net als zeden, waarbij je als strafrechter vaak oog in oog staat met slachtoffers van heel ernstige feiten. Op een of andere manier draag je dat mee.

"Toen ik familierechter was, kwamen de contacten met kinderen vaak hard binnen. Het ene moment stonden de ouders voor me te bekvechten, het andere sprak ik met hun kinderen en dat waren geen vrolijke conversaties. Die kinderen torsten rugzakken boordevol problemen."

Als voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg van Antwerpen krijgt u ook de zware drugscriminaliteit op uw boterham. Zorgt de steeds grotere driestheid van de drugsmaffia voor angst op het Vlinderpaleis?

"Angst niet, bezorgdheid wel. Wie bang is, moet geen rechter worden."

Er is geen angst dat Antwerpen en Brussel de richting uitgaan van de Italiaanse stad Palermo, waar in de jaren 80 de auto's van rechters werden opgeblazen door de maffia?

"Ik voel geen angst, maar gedrevenheid. Al wil ik de groeiende bezorgdheid bij collega's niet minimaliseren. Want hier worden zware beslissingen genomen.

"Op de Nederlandse televisie komen rechters niet meer herkenbaar in beeld. Ze tekenen vonnissen niet meer met hun naam, maar met een code. Misschien moeten ook wij daarover beginnen nadenken. Dat soort van maatregelen kan bezorgdheden wegnemen."

Verschillende Antwerpse havenarbeiders vertelden me onlangs dat de drugsmaffia op alle echelons in de haven mannetjes heeft. Houdt u er rekening mee dat de maffia intussen tentakels heeft tot in het Vlinderpaleis?

"We mogen niet naïef zijn, ook al worden al onze medewerkers gescreend. Maar op dit moment heb ik geen enkele aanwijzing dat de drugsmaffia bij ons geïnfiltreerd zou zijn. Al moeten we er heel hard over waken dat dat zo blijft en er niet van uitgaan dat ze nooit pogingen waagden of zullen wagen."

Het Reuzengom-proces en de zaak-Acid versterkte veel, ook jongere, mensen in hun overtuiging dat er in België klassenjustitie is. Wie geld heeft en de juiste connecties, zou minder hard gestraft worden.

"Ik steek mijn hand in het vuur voor de collega's die ik ken. Ja, er worden fouten gemaakt, toch geloof ik dat de meeste rechters hardwerkend, integer en onbevooroordeeld zijn. Maar perfect is justitie helaas niet. Toch hoop en denk ik dat we in het algemeen het vertrouwen verdienen. Dat móét ik geloven, anders kan ik er beter mee stoppen."

U wilt de deuren van het Vlinderpaleis opengooien om dat vertrouwen te herstellen?

"Mijn moeder kijkt op tv naar De rechtbank. Ze zegt dan: 'Amai, die rechters beslissen toch menselijk.' Alsof ze dat niet verwacht had. Mijn kinderen tonen me op TikTok soms filmpjes vol kritiek over de werking van justitie. Dan besef ik: wij moeten dringend meer communiceren over waar we mee bezig zijn.

"We moeten laten zien hoe we werken. Daarom zullen we scholen en groepen uitnodigen en wil ik zelf ook gaan spreken. Dit najaar, op 24 november, gooien we als eerste stap de deuren van het Vlinderpaleis open voor kinderen. We spelen dan processen na, geven rondleidingen en tonen de nuance achter schuld en boete.

"De inkomhal van het Vlinderpaleis is ontworpen als een publieke ruimte waar iedereen mag doorlopen. Ze staat model voor hoe justitie deel is van de samenleving. Als beveiligingsmaatregel moesten we er jammer genoeg glas rondzetten. Maar die visie van openheid en verbondenheid met de maatschappij wil ik nieuw leven inblazen."

Bio

• Geboren in 1979

• Studeerde rechten en was 9 jaar lang advocaat

• 2011 - 2016: substituut-procureur des Konings op het parket van Antwerpen

• 2016 - 2024: familierechter in Antwerpen

• Sinds 13 mei 2024: voorzitter van de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg